Z czym kojarzy nam się święto zmarłych? Ze świeczkami, spadającymi liśćmi i nadchodzącą szybkimi krokami zimną. Japońskie święto zmarłych, Obon, wprost przeciwnie – przypada w najgorętszym momencie całego roku, w samym środku japońskiego lata. To właśnie wtedy Japończycy wracają do domów rodzinnych, aby spotkać się z bliskimi i oddać cześć przodkom.
Mokuren i jego matka
Słowo “Obon” (lub też “Bon”), powszechnie używane jako określenie japońskiego święta zmarłych, jest tak naprawę skrótem pochodzącym od słowa “Urabone”. Wyrażenie to ma wywodzić się z sanskrytu (języka staro-indyjskiego) i nawiązywać do sutry o tym samym tytule.
Jej tekst opowiada o uczniu Buddy imieniem Mokuren, który dzięki swym mocom duchowym, zdołał dojrzeć, co po śmierci stało się z jego matką. Odkrył z rozpaczą, że znajduje się ona w krainie piekła zwanej “Gakido”. Kraina “Głodnych duchów”, bo tak brzmi jej nazwa po polsku, to jeden z sześciu światów, w których według buddyzmu, człowiek może odrodzić się po śmierci. Przebywający tam cierpią głód, a pożywienie, które uda się im zdobyć, płonie, zanim zdołają włożyć je do ust. Mokuren, zrozpaczony, że nie może pomóc matce, udał się do Buddy po pomoc. Budda zasugerował, żeby poczekał aż inni mnisi skończą okres intensywnego treningu i 15 dnia 7 miesiąca złożył im hojną ofiarę w postaci jedzenia i napojów. W ten sposób pożywienie miało dotrzeć także do jego matki a jej cierpienie zakończyć się.
Samo słowo “O-bon” zapisuje się znakiem (盆) oznaczającym “tacę”. Prawdopodobnie jest to nawiązanie do naczynia, na którym składano ofiarę za dusze zmarłych. Uważa się, że święto zmarłych obchodzono w Japonii już w VIII wieku, ale było wówczas świętem elitarnym, celebrowanym przez szlachetnie urodzonych i duchowieństwo. Dopiero w okresie Edo (XVII-XIX w), jak zresztą wiele innych świąt i zwyczajów, spopularyzowało się wśród zwykłych Japończyków.
Kalendarzowe szaleństwo
Oryginalnie Obon przypadał na 15 dzień 7 miesiąca kalendarza księżycowego. Ponieważ kalendarz lunarny jest ruchomy, świętowano co roku w nieco innym terminie, pomiędzy drugą połową sierpnia a początkiem września. W 1872 roku Japonia przeszła na kalendarz gregoriański, a nowe, dostosowane do zachodniego kalendarza daty, otrzymało wiele z japońskich świąt np. tanabata.
W przypadku daty Obonu, sprawy nieco się skomplikowały. Współcześnie obchodzi się go w różnych terminach w zależności od regionu kraju. Tokyo i kilka innych regionów w centralnej Japonii, świętuje Obon od 13 do 16 lipca. Oznacza to, że oryginalna data święta “15.07” została wprost przetłumaczona na kalendarz gregoriański. Kansai i właściwie cała reszta kraju, świętuje miesiąc później, a więc 13-16 sierpnia. Jest to kompromis pomiędzy wskazaniami kalendarza zachodniego a oryginalną, ruchomą datą. W końcu Okinawa, część Kyushu oraz kilka innych regionów obchodzi tak zwany “Kyuu Bon” (“dawny Obon”), którego data ustalana jest jak przed wiekami, według kalendarza księżycowego.
Obchody Święta Zmarłych
Można śmiało powiedzieć, że japońskie święto zmarłych, Obon, to drugie, po Nowym Roku, najważniejsze rodzinne święto w Japonii. Japończycy wierzą, że w czasie Obonu, do domów powracają dusze zmarłych. Jest to czas w którym odwiedza się groby, składa ofiary przodkom i modli w ich intencji. Ponieważ Obon przypada na sam środek japońskiego lata, wielu Japończyków nosi w tym czasie letnie kimona yukata.
Ognie powitalne i ozdoby z warzyw
Pierwszego dnia świąt rozpala się przed domami niewielkie ogniska “mukaebi” (“ognie powitalne”). Mają one oświetlić drogę powracającym duchom i ułatwić im odnalezienie domu rodzinnego.
Tego samego wieczora, lub następnego dnia rano, w domach stawia się specjalny ołtarzyk zwany “shouryoudana” czyli “półka dusz”. W niektórych częściach Japonii mówi się na nią po prostu “bondana” czyli “półka Bon”. Na półce układa się latarnie, które mają oświetlić drogę przodków, kadzidełka i kwiaty. Umieszcza się też na niej ofiarę dla duchów w postaci wody, owoców czy słodyczy.
Ciekawym zwyczajem jest przygotowywanie ozdób z ogórka i bakłażana, którym doprawia się drewniane nogi z patyczków. Wyglądają trochę jak koniki z żołędzi, które robi się w dzieciństwie, chociaż naturalnie są sporo większe. Ogórek symbolizuje konia, podczas gdy bakłażan przedstawia krowę. Krowy w starożytnej Japonii, tak jak konie, były wykorzystywane jako środek transportu. Warzywa mają pełnić funkcję wierzchowców, na których jechać będą odwiedzające dom dusze przodków. Ogórek, czyli koń, ma umożliwić im jak najszybsze dotarcie do celu i spotkanie z bliskimi. Krowa, natomiast, pozwoli powoli i wygodnie odjechać, gdy przyjdzie na to czas.
Okuribi czyli ognie pożegnalne
16 sierpnia wieczorem, na koniec Obonu, rozpala się ognie pożegnalne “okuribi”, które mają odprowadzić dusze zmarłych. Poza ogniami, które każda rodzina może rozpalić przed swoim domem, zdarzają się też duże wydarzenia, polegające na rozpalaniu ogromnych ognisk w górach lub nad brzegami morza. Chyba najbardziej znanym przykładem jest odbywające się w Kyoto święto Gozan no Okuribi (Ognie pożegnalne na pięciu górach), podczas którego ogromne znaki są rozpalane na 5 wzgórzach otaczających miasto. Od najbardziej znanego z nich “大” (“dai” czyli “wielki”) pochodzi popularna nazwa tego wydarzenia – “Daimonji” (“Wielkie znaki”).
Bonodori
Bonodori, czyli “Taniec Bon”, to wydarzenie, które ma miejsce wieczorem ostatniego dnia świąt. Wywodzi się z tańców buddyjskich, które były formą modlitwy za dusze zmarłych. Współcześnie Bonodori jest organizowanym lokalnie festynem, stanowiącym okazję do rozrywki i spotkań towarzyskich. Miejsce, w którym odbywa się festiwal jest pięknie przyozdabiane i oświetlane lampionami.
Centralnym elementem Bonodori jest wykonywany przez uczestników układ taneczny. Ustawiają się oni wokół podwyższenia zwanego “yagura”, na którym znajdują się muzycy oraz osoby prowadzące imprezę. Tańczą wszyscy razem, wykonując do rytmu powtarzalne ruchy. Zwykle układ jest dość prosty, co pozwala szybko dołączyć osobom, które wcześniej nie miały z danym tańcem styczności. Rodzaj tańca oraz wykorzystywane rekwizyty (np. wachlarze czy maski) zmieniają się w zależności od regionu Japonii.
Bonodori wykonywane jest do klasycznych utworów japońskich i piosenek ludowych. Muzyka jest zwykle wykonywana na żywo, na japońskich instrumentach jak shamisen (instrument strunowy) czy taiko (bębny). Zdarza się, że po klasycznej części “oficjalnej” impreza zmienia klimat i rozpoczynają się tańce do muzyki współczesnej. Niektóre Bonodori znane są z tego, że tańczy się do utworów pop-owych lub piosenek z anime.
Czy można się przyłączyć do takiego tańca? Zwykle tak! Wszyscy, niezależnie od wieku i pochodzenia są mile widziani. Wielu Japończyków zakłada na Bonodori yukaty, ale nie są one obowiązkowe.
Japońskie lato duchów
Lato jest w Japonii czasem duchów. W Obon dusze zmarłych wracają do swych domostw by spędzić czas z bliskimi. W upalne letnie miesiące Japończycy chętnie opowiadają historie o duchach. Podobno nic tak nie chłodzi jak delikatny dreszczyk na plecach. Japońskie lato to także organizowane lokalnie święta i tańce, kolorowe yukaty i pokazy sztucznych ogni. Wszystko to nadaje letnim miesiącom wyjątkowego kolorytu. Jeśli nie straszne Wam upały, warto skosztować japońskiego lata.